Over jeans- en spijkerbroek (Mini-onderzoekje 18)

Jeans versus spijkerbroek, dat is een van die woordkoppeltjes waaraan je de Vlaming resp. de Nederlander kunt herkennen. Het is een geval apart want in vergelijking met het eerder behandelde trui/pull(over) en jurk/kleedje gaat het hier om een kledingstuk dat nog niet zo lang deel uitmaakt van onze dagelijkse garderobe.

Hoewel de stof in kwestie al enkele eeuwen bestaat, is het kledingstuk zelf pas in de tweede helft van de twintigste eeuw bekend en populair geworden in West-Europa. Dat heeft natuurlijk veel te maken met de spaghettiwesterns en populaire figuren als Elvis Presley. De broek is dus een modern concept, populair geworden in een tijd dat het AN in Vlaanderen volop in opkomst was. Je zou daarom verwachten dat het ding in het hele taalgebied dezelfde naam heeft gekregen. Toch is dat hier niet gebeurd.

De herkomst van jeans en spijkerbroek

Als je even niet kijkt naar de manier waarop je de klinkers uitspreekt, bestaan er vier verschillende benamingen voor het kledingstuk in kwestie: spijkerbroek, spijkerboks, jeans en jeansbroek. Voor ik inga op de geografische verspreiding van die benamingen, leg ik even de etymologie ervan uit. We beginnen bij het oudste woord: jeans.

Jeans is via enkele talige omzwervingen terug te leiden tot de stadsnaam Genua. Dat was in de middeleeuwen een belangrijk textielcentrum: er werd onder meer een sterke, halflinnen of katoenen stof geproduceerd die ze fustein noemden. Dat fustein kwam via Frankrijk, waar Genua Gênes werd genoemd, in Engeland terecht onder de naam Jene/Gene fustian. De spelling veranderde wat, het tweede deel van de naam viel weg en de naam jeans was geboren. Voor de stof althans, want de bekende broek bestond toen nog niet. Die kwam er pas in de 19^de eeuw, toen een zekere Levi Strauss een gelijkaardige stevige katoenen stof, denim, blauw kleurde en de eerste blue jeans produceerde. Zowel stof (denim en jeans werden al snel gelijkgesteld) als broek veroverden onder de naam jeans heel West-Europa.

In Nederland werd de jeans in de spreektaal meteen spijkerbroek, naar de klinknagels die toen nog als versterking in de naden zaten en nu nog als versiering worden gebruikt. Strauss had immers een broek ontworpen die tegen een stootje moest kunnen, en zonder die versterkingen scheurden de naden te snel door. Hoewel de officiële benaming in de mode en in de tijdschriften jeans was, noemde de doorsnee jeugdige Nederlander zijn favoriete broek daarom spijkerbroek. Door die informele status (het woord werd pas in 1984 in Van Dale opgenomen) drong het ook niet door tot Vlaanderen.

Spijkerboks ten slotte is de dialectbenaming voor de spijkerbroek/jeans in de oostelijke dialecten van Nederland. Daar heet een broek immers een boks.

De toestand in 1985

In 1992 schreef Marinel Gerritsen een artikel over de dialectbenamingen voor de beroemde blauwe broek. Ze baseerde haar kaart op de antwoorden op de vragenlijst D 58 uit 1983 van het Meertens Instituut. De broek was op dat moment al een hele tijd ingeburgerd, en de benamingen. Deze kaart diende op zijn beurt als basis voor de kaart hieronder, die Jan Stroop opnam in de Dialectatlas van het Nederlands uit 2011.

De grens tussen jeans/jeansbroek en spijkerbroek/spijkerboks volgt de landsgrens vrij precies. Alleen het zuiden van Nederlands-Limburg wijkt daar wat vanaf. Spijkerboks is duidelijk het woord van het oosten van Nederland.

De toestand in 2019

In Mini-onderzoekje 18 uit 2019 vroeg ik naar de benamingen voor de ‘meestal blauwe broek van stevig, stug katoen, waarbij soms ter versteviging langs de zakken op spijkers lijkende klinknagels bevestigd zijn. De broek wordt vooral gedragen bij informele gelegenheden’. Dit is het resultaat:

Twee dingen vallen meteen op: er zijn amper nog spijkerboksen en jeans is de grens overgestoken. Nu zijn mijn mini-onderzoekjes geen dialectvragenlijsten, in tegenstelling tot de Meertens-lijsten. Dialect is welkom, andere taalvariëteiten en registers ook. Dat kan verklaren waarom maar vier mensen spijkerboks hebben geantwoord. De andere mogelijke conclusie, dat het woord zelf verdwenen is, is op basis van deze gegevens voorbarig. Dan zou je echt naar de dialectbenaming moeten vragen.

De verspreide symbooltjes voor jeans in Nederland zijn wel interessant. Het lijkt erop dat het woord de landsgrens is overgestoken en ook in Nederland wortel heeft geschoten, naast de nog steeds alomtegenwoordige spijkerbroek. Opvallend genoeg is dat niet het geval voor jeansbroek. Dat woord blijft wel exclusief Vlaams.

Toch moet ik ook bij die schijnbare uitbreiding van jeans twee kanttekeningen maken:

• Om te beginnen is het woord jeans altijd aanwezig geweest in het Nederlands van Nederland. Het was en is zoals gezegd de formele benaming voor het kledingstuk in de modemagazines en catalogi. Spijkerbroek heeft pas later opgang gemaakt, vooral in de spreektaal, maar heeft jeans nooit echt vervangen.
• Dat laatste blijkt ook uit het onderzoek van Jocelyne Daems uit 2012 ‘Wat dragen we vandaag: een hemd met blazer of een shirt met jasje?’. Zij heeft een aantal kledingtermen, waaronder jeans/spijkerbroek, onderzocht in Nederlandse en Belgische tijdschriften (standaardtaal) uit 1950, 1970, 1990 en 2012 en etalages van kledingwinkels (substandaardtaal) uit 1990 en 2012. In 1950 was er nog geen sprake van dit kledingstuk en in 1970 amper. Uit dat corpus blijkt dat jeans zowel in Nederland als in België de populairste term is, spijkerbroek alleen in Nederland voorkomt en jeansbroek maar enkele keren in Belgische bronnen van 2012. Op de opschriften in etalages wordt zowel in België als in Nederland bijna uitsluitend jeans vermeld. Alleen in het Leidse en Maastrichtse materiaal van 1990 zitten enkele spijkerbroeken.

De verhoudingen

Als ik mijn gegevens op een andere manier in beeld breng, wordt meteen duidelijk dat jeans in de spreektaal nog steeds vooral een Vlaams woord is. Bovenstaande symboolkaart geeft immers een vertekend beeld: een symbool betekent enkel dat voor die plaats minstens één keer dat bepaalde woord is opgegeven. Alleen: voor heel wat grotere plaatsen heb ik meer dan één antwoord gekregen. Als ik dan voor bijvoorbeeld Amsterdam twintig antwoorden heb, waarvan 15 keer spijkerbroek en 5 keer jeans, dan staan er op die plaats op de kaart twee symbooltjes naast elkaar: één voor jeans en één voor spijkerbroek. Dat klopt, maar ze zeggen niets over de verhouding tussen die twee woorden.

Daarom heb ik van deze gegevens ook zogenaamde heatmaps gemaakt. Dat zijn kaarten waarop je kunt zien hoe vaak een bepaald woord in een regio is opgegeven: hoe donkerder de vlek, hoe vaker het woord werd opgegeven. Kleine plaatsen kun je zo niet met elkaar vergelijken, omdat ik voor de meeste maar 1 antwoord heb gekregen. Maar de plaatsen waarvoor ik wel meerdere antwoorden heb, meestal de steden, kan ik zo wel vergelijken. Dit is de heatmap voor jeans:

Hieruit blijkt duidelijk dat jeans toch vooral een Vlaams woord is en dat het in Nederland eerder over losse, sporadische antwoorden gaat. Jeans is voor de meeste Nederlanders niet de eerste, laat staan de enige keuze.

Vergelijk hiermee de heatmap voor spijkerbroek:

In vergelijking met jeans is spijkerbroek in Nederland duidelijk een stuk gangbaarder. De zeldzame opgaven uit Vlaanderen zijn op deze kaart zelfs niet te zien.

Ten slotte is er nog jeansbroek (van spijkerboks heb ik geen heatmap gemaakt omdat dat woord maar vier keer werd opgegeven). Deze heatmap bevestigt dat dit woord exclusief èn heel gangbaar Vlaams is.

De heatmaps laten zien dat hoewel jeans hier en daar in de dagelijkse Nederlandse taal opduikt, dat woord nog steeds vooral een Vlaamse woord is, en dat geldt zeker voor jeansbroek. Spijkerbroek heeft de omgekeerde richting ook nog steeds niet gemaakt: het is ongebruikelijk in Vlaanderen. De verklaring daarvoor heeft Gerritsen in 1992 al gegeven.

En dus …

Er is dus weinig veranderd sinds 1985: de spijkerbroek is Nederlandse spreektaal, de jeansbroek Vlaamse spreektaal. Jeans is nog de meest algemene term: gewoon in Vlaamse spreek- en schrijftaal, in Nederlandse schrijftaal en een beetje in de Nederlandse spreektaal. Voor de spijkerboks ziet het er in mijn materiaal niet zo goed uit, maar mogelijk heeft dat meer te maken met mijn type vragenlijst dan met de werkelijke toestand van het woord zelf.