Vorige maand schreef ik voor de VRT een column over enkele valse vrienden in het Nederlands: woorden en uitdrukkingen die tegenovergestelde betekenissen hebben in België en in Nederland. Een van de besproken voorbeelden is ‘enerverend’. Volgens de woordenboeken en mijn ervaring heeft dat woord een negatieve betekenis in België (‘zenuwslopend’) en een positieve in Nederland (‘spannend’).
Discussie
Al snel na de publicatie laaide onder de Nederlandse lezers de discussie op: sommigen zeiden dat ze die positieve betekenis helemaal niet kenden, anderen dat ze die negatieve niet zo negatief ervaarden. Ik moet eerlijk zijn, mijn eerste gedachte was: ‘Daar gaan we weer met die Nederlanders, altijd maar discussiëren. Kunnen ze niet gewoon eens aanvaarden wat uit al die bronnen en ervaringen blijkt?’ Maar de opmerkingen bleven komen, ook van mensen die doorgaans niet zo graag discussiëren. Dan moest er toch meer achter zitten. Sorry dus aan alle noorderburen die ik er onterecht van heb beschuldigd discussieziek te zijn, ook al was het alleen maar in mijn hoofd.
Polletje
Goed, er was dus meer aan de hand en dat prikkelde zoals gewoonlijk mijn nieuwsgierigheid. Daarom plaatste ik de dag nadat de column verschenen al een poll in een Facebookgroep voor vertalers. Ik koos hierbij voor een groep die door Nederlandse vertalers wordt beheerd, omdat de leden ook overwegend – maar niet uitsluitend – Nederlanders zijn. Met meer dan 3000 leden, waarvan er enkele tientallen dagelijks actief zijn, was dat de ideale plaats om even te polsen naar alle betekenisnuances van het woord ‘enerverend’.
Duidelijke Belgen, variatie in Nederland
Voor Belgen is het duidelijk: ‘enerverend’ heeft maar 1 betekenis en die is negatief, net zoals het Franse ‘énervant’. Een enerverende gebeurtenis is irritant en zenuwslopend, het is iets wat je niemand toewenst en wat je liever zelf ook niet meer meemaakt. Geen enkele Belg heeft aangevinkt de optie ‘positief’ of zelfs ‘beide betekenissen’ aangevinkt. Op dat vlak hadden de woordenboeken en dus ikzelf gelijk.
De meeste Nederlanders in de groep (77 mensen) hebben de optie ‘alleen een positieve betekenis’ aangevinkt. Op de tweede plaats komt de optie ‘beide betekenissen’, met 65 mensen. Dat betekent dat ook hier mijn observaties klopten en ook Van Dale op het juiste spoor zit. Alleen de tweede, positieve betekenis krijgt het regiolabel NL. De eerste betekenis, de negatieve, krijgt geen label.
Toch mist Van Dale hier enkele nuances. Om te beginnen blijkt hieruit niet dat voor een behoorlijk grote groep Nederlanders het woord uitsluitend die positieve betekenis heeft. Daarnaast ontstond er discussie over hoe negatief die negatieve betekenis dan wel is. Voor veel Nederlanders gaat ‘zenuwslopend’ te ver. ‘Enerverend’ is niet positief, maar zo erg is het nu ook weer niet. Een collega gaf het volgende voorbeeld van Twitter:
Dat is niet leuk, vervelend zelfs, maar het heeft niet de zware lading van het Belgische ‘enerverend’ of het Franse ‘énervant’. Een andere collega beschreef de betekenis als ‘stressvol, vermoeiend’, met als voorbeeld ‘een enerverende autorit’.
Ik heb nog niet onderzocht of deze verschillende interpretaties regionaal zijn, maar mijn eerste indruk is dat dat niet het geval is. De mensen die expliciet hun regio hebben vermeld, komen uit alle streken van Nederland. Ze zijn ook van alle leeftijden, dus ook daar ligt het verschil niet.
Meer talen, meer betekenissen
Al die betekenissen, is dat niet verwarrend? Misschien. Maar we zijn er zelfs nog niet. Collega-vertaler Ruud Harmsen dook voor deze gelegenheid in zijn databank van het Interlingua, een kunstmatige taal die je een beetje kunt vergelijken met Esperanto en die gebruikt wordt voor internationale communicatie. Die taal is in hoofdzaak gebaseerd op het Engels en op de Romaanse talen, waardoor de woordenschat voor de meeste (West-, Noord- en Zuid-)Europeanen heel bekend in de oren klinkt. Ruud heeft opgezocht welke betekenisnuances verwante woorden in het Interlingua hebben, en daar doken er enkele op die in het Nederlands helemaal niet gebruikelijk zijn: afmattend en verzwakkend.
Aan de andere kant is het perfect normaal dat ‘enerverend’ meerdere betekenisnuances heeft in dezelfde taal, ook als die beperkt zijn tot een bepaalde regio. Sterker nog: als een woord meerdere betekenissen kan hebben, kan je daar als taalgebruiker mee gaan spelen en het woord ironisch gebruiken. ‘Nou, het was weer een enerverende vergadering gisteren’: was dat een goede vergadering of net niet? Ook dat spel is taal. Natuurlijk.
AANVULLING 8 mei 2021
In 2020 heb ik in mini-onderzoekje 19 gevraagd naar de betekenis van ‘enerverend’. Met de antwoorden van de 638 respondenten kon ik deze kaart maken. Besluit: zowel de positieve betekenis ‘opwindend’ als de eerder negatieve ‘zenuwachtig makend’/’zenuwslopend’ komen in heel Nederland voor.
In het meinummer van 2021 van Onze Taal is dit artikeltje verschenen:
