Stel je voor: je bent tekstschrijver of vertaler en je hebt een opdracht van een bekend kledingmerk: je moet vrouwenkleding beschrijven voor hun website. Die website is bedoeld voor klanten in Vlaanderen en Nederland. Vroeg of laat sta je voor de gevreesde keuze: heb je het per definitie over ‘jurken’ of kun je ze ook ‘kleedjes’ noemen? Is ‘japon’ misschien een optie?
Het is een bekende noord-zuidkwestie: de Nederlandse jurk versus het Vlaamse kleedje. Vlamingen hebben dan ook jaren te horen gekregen dat ‘kleedje’ niet correct is en het ‘jurk’ moest zijn. Het woord ‘jurk’ is dus zeker niet onbekend in Vlaanderen, maar ‘bekend’ is natuurlijk niet hetzelfde als ‘gebruikt’. Uit eerder onderzoek rond de eeuwwisseling bleek al dat ‘jurk’ in Vlaanderen wel in kranten en tijdschriften wordt gebruikt, maar dat ‘kleedje’ veel gewoner is op bijvoorbeeld labels in winkeletalages. Maar dat is intussen bijna twintig jaar geleden. Hoog tijd dus om een stand van zaken op te maken en er een taalkaart van te maken.
Jurk als algemeen Nederlands?
Begin 2019 zette ik mijn 18de mini-onderzoekje online, het eerste met kleding als thema. De eerste vraag was: (Hoe noemt u een) ‘Kledingstuk in één stuk voor vrouwen dat het bovenlichaam en een deel van de benen bedekt. Het bovendeel bestaat uit een lijfje, het onderdeel uit een rok.’ In november maakte ik een eerste kaart op basis van 769 antwoorden.
Twee zaken vallen meteen op:
- ‘Jurk’ is het meest gebruikt in Nederland, gevolgd door ‘japon’. ‘Kleed(je)’ komt heel sporadisch voor in de grensstreek (Noord-Brabant en Limburg).
- In Vlaanderen is ‘kleed(je)’ de winnaar, maar ‘jurk’ werd ook vaak vermeld. ‘Japon’ is een heel zeldzaam antwoord.
Als je alleen naar de kaart kijkt, zou je kunnen besluiten dat ‘jurk’ het meest algemene woord is, want gebruikelijk in zowel Nederland als Vlaanderen. Maar zo eenvoudig is het niet.
Dagelijks of netjes
Ik geef de mensen die mijn vragenlijsten invullen altijd de kans om opmerkingen te geven bij hun antwoorden. Lang niet iedereen maakt daar gebruik van, en de ene vraag nodigt meer uit tot extra duiding dan de andere. Maar elke opmerking levert waardevolle informatie op, ook nu weer. De kwestie jurk – kleed(je) – japon was goed voor enkele tientallen opmerkingen en dat is behoorlijk veel. Verrassend is het niet. De opmerkingen komen vooral van Vlamingen. Een Vlaming op vier antwoordde zowel ‘jurk’ als ‘kleed(je)’ op de vraag en velen van hen legden ineens uit wat het verschil dan was. De Nederlandse opmerkingen kwamen van mensen die zowel ‘jurk’ als ‘japon’ hadden geantwoord. Ook zij legden het verschil tussen die twee woorden uit. En daaruit ontstaat het volgende beeld:
In Vlaanderen is ‘kleedje’ het gewone, informele, spreektalige woord voor het kledingstuk in kwestie. Heel wat mensen benadrukken hierbij dat ‘kleedje’ gewoner is dan ‘kleed’. ‘Jurk’ omschrijven ze als het formelere, ‘standaardtalige’ schrijftaalwoord, het woord dat je gebruikt als je ‘netjes’ of ‘heel keurig’ spreekt. Het zeldzame ‘japon’ is in sommige dialecten een nachtjapon. De keuze voor ‘jurk’ of ‘kleedje’ hangt dus af van het register: formeel of informeel, schrijftaal of spreektaal.
In Nederland is ‘jurk’ net het gewone, dagelijkse woord en is een ‘japon’ de chiquere, stijlvolle, deftige versie van het kledingstuk. ‘Kleed’ geldt als West-Brabants dialect. Hier gaat het tussen ‘jurk’ en ‘japon’ en wordt de keuze bepaald door het uitzicht van het kledingstuk zelf: is het een gewone versie of een chique?
Beperkt uitwisselbaar
‘Jurk’ heeft in Vlaanderen en in Nederland dus niet precies dezelfde betekenis. In boeken of teksten voor kranten, tijdschriften en websites maakt het weinig uit: als het over een gewoon dagelijks kledingstuk gaat, is ‘jurk’ de beste keuze. Maar in de spreektaal liggen de zaken anders. In Nederland blijft ‘jurk’ het gewone woord, in Vlaanderen gebruik je dat alleen in formele situaties, als je moeite doet om ‘netjes’ te praten. In alle andere omstandigheden, bijvoorbeeld als je met vriendinnen gaat shoppen, wordt het een ‘kleedje’. Hierdoor heeft ‘jurk’ in de Vlaamse spreektaal toch ook een wat chiquere bijbetekenis.
‘Japon’ is een andere kwestie: in Nederland is het een chique jurk, in Vlaanderen een dialectwoord voor nachtkleding. De Nederlandse betekenis is wel passief bekend in Vlaanderen, maar er hangt toch een noordelijke aura rond. Neutraal kun je het woord zeker niet noemen. Dan is ‘chique jurk’ een beter alternatief.
(Met dank aan Reglindis De Ridder voor de hulp bij het analyseren van de data. In de loop van dit jaar zal ons artikel over kledingtermen in de 21ste eeuw verschijnen in het tijdschrift Nederlandse Taalkunde.)
