We doen het twee keer per jaar met z’n allen: een keer in oktober en een keer in maart. Ik heb het over het moment wanneer we de grote wijzer van elke klok een cijfer naar voor of naar achter verplaatsen, zodat de nacht een uurtje korter (maart) of langer (oktober) duurt. Dat doen we sinds de jaren zeventig in bijna alle landen in Europa: het werd als middel gezien om – zeker tijdens de oliecrisis in die periode – beter en efficiënter gebruik te maken van het daglicht. Die voordelen worden samen met het systeem al lang in twijfel getrokken, en er zijn al pogingen ondernomen om dit systeem af te schaffen, maar voorlopig blijven we twee keer per jaar met wijzers schuiven en op knopjes van digitale uurwerken drukken. Dat wil zeggen: bij de toestellen die niet automatisch via satelliet worden aangepast. Zo modern zijn we tegenwoordig wel.
De vraag is nu: hoe noemen we dit?
Standaard
Even beginnen bij het begin. Aangezien onze aardbol rond is en draait, is het niet overal ter wereld op hetzelfde moment dag, middag of nacht. Toen we nog allemaal onder onze kerktoren leefden en de regio waarin we ons bewogen hooguit enkele tientallen vierkante kilometers groot was, merkten we weinig verschil. Maar op het moment dat handel op grotere afstanden, wereldwijd, toenam, moesten we wel kunnen inschatten hoe laat het ongeveer was aan de andere kant van de wereld. Sinds de negentiende eeuw is de wereld daarom verdeeld in tijdzones, waarbinnen telkens een bepaalde standaardtijd geldt. Binnen zo’n tijdzone met dezelfde standaardtijd staat de zon altijd ongeveer rond de middag op het hoogste punt, maar door de wat ruwe afbakening bestaat er tussen sommige buurlanden een verschil van een uur.
Toen beslist werd dat we onze klok twee keer per jaar zouden gaan verzetten, betekende dat in feite dat we de helft van het jaar volgens de standaardtijd van onze tijdzone leven en de andere helft van het jaar met een uur ervan afwijken. In de jaren zeventig, toen dat werd ingesteld, werd beslist dat die afwijking tijdens de zomer zou vallen. Dat kwam beter uit voor dat daglicht, want ‘s morgens vroeg liggen we toch maar in bed. In de zomer spreken we dus van standaardtijd van onze tijdzone (in ons geval de Midden-Europese Tijd of MET) + 1 uur. In de winter leven we volgens de eigenlijke standaardtijd van onze tijdzone.
Winter
Je zou verwachten dat we alleen een woord verzonnen hebben voor de afwijkende tijd en daarnaast het woord standaardtijd behouden hebben. Dat zal waarschijnlijk ook een tijdje gebeurd zijn, zo blijkt ook uit het antwoord van één ijverige respondent van Mini-onderzoekje 27. Maar intussen weet bijna niemand nog welke van de twee de oorspronkelijke standaardtijd was. We maken dus gewoon het onderscheid tussen winter en zomer.
In Nederland is er maar één naam gangbaar: de wintertijd. In het Belgisch-Nederlands is ook winteruur gebruikelijk, een waarschijnlijk te letterlijke vertaling van het Franse heure d’hiver. Te letterlijk, omdat heure zowel ‘uur’ als ‘tijd’ (of ‘periode’) kan betekenen. Winteruur werd om onder meer die reden heel lang radicaal afgekeurd, waardoor wintertijd in Vlaanderen niet ongebruikelijk is. Volgens veel mensen is dat laatste wel een formeler woord of een schrijftaalwoord.
De laatste decennia is de weerstand tegen winteruur zo goed als verdwenen. Het woord heeft als voordeel dat het eenduidig is. Wintertijd heeft immers nog een betekenis: de periode tijdens de winter. Dat onderscheid bestaat ook in het Frans, met saison d’hiver (winterseizoen) versus heure d’hiver (wintertijd/winteruur). Het dagelijkse Vlaamse televisieprogramma Winteruur van Wim Helsen, dat sinds 2015 elke winter wordt uitgezonden, heeft ervoor gezorgd dat het woord tegenwoordig helemaal geaccepteerd is. Nederland kent dan weer sinds 2016 het tv-programma Wintertijd, met Henri De Winter als presentator.
Zomer
Zodra maart voorbij is, zitten we in de feitelijk afwijkende tijdregeling. In Nederland zijn we overgeschakeld op de zomertijd, in Vlaanderen zetten we de klok op zomeruur.
Ook hier hetzelfde verhaal: zomeruur komt van heure d’été, werd heel lang afgekeurd en is intussen voor de meeste mensen een gewoon, eerder informeel of spreektalig woord. Er bestaat geen televisie- of radioprogramma met die naam. Enkele respondenten uit Vlaanderen hebben gemeld dat zomeruur minder geaccepteerd is dan winteruur, maar het verschil is heel beperkt.
Hetzelfde?
Nog één detail: zomertijd en zomeruur enerzijds en wintertijd en winteruur anderzijds zijn niet helemaal uitwisselbaar. De zomertijd/wintertijd (mét lidwoord) gaat in en blijft een half jaar lang duren. Over zomeruur en winteruur spreken we vooral op het moment waarop we met wijzers gaan schuiven en veel minder als we het over de zomer- of winterperiode zelf hebben. Daarvoor dienen zomertijd en wintertijd.
