Einde november 2020. Zoals gewoonlijk luisterde ik naar Nieuwe Feiten, het middagprogramma op het Vlaamse Radio 1. Dat programma wordt altijd afgesloten met een ‘middagjournaal’, een gesproken column van een vaste columnist. Die week was het de beurt aan Leidenaar Nico Dijkshoorn. En hij had het over een instrument: de ukelele. Maar Dijkshoorn bleek dat woord helemaal anders uit te spreken dan de presentator van het programma, Lieven Vandenhaute. Dijkshoorn had het over een ‘joe-ke-lil-le’, Vandenhaute over een ‘uu-ke-lee-le’. Spraakverwarring: wie heeft nu gelijk?
Hawaii versus Haak
Daar wist ukelelespeler en -leraar Karl Catteeuw meer over. Een dag later vertelde hij in de uitzending dat de Nederlandse versie vrij vreemd is, ook vanuit internationaal standpunt. Het instrument, en zijn benaming, komt oorspronkelijk uit Hawaï. Uitspraak (ongeveer): oek-koe-lel-lee. Volgens Catteeuw ligt de Vlaamse uitspraak hier het dichtste bij. De Nederlandse benadert de Engelse uitspraak dan weer: joe-ke-lei-lie. Maar in Nederland is die Engelse versie duidelijk niet klakkeloos gekopieerd. Daar speelt nog iets anders meer. Of beter, iemand: Nico Haak.
In 1973 gaf Nico Haak het instrument de hoofdrol in zijn carnavalskraker ‘Joekelille’. Oorspronkelijk klink de titel anders, omdat Haak het woord wilde laten rijmen op ‘lullen’, ‘knullen’ en ‘brullen. Maar dat vond zijn platenfirma iets te ver gaan. Haak moest zijn tekst aanpassen en zo moest de ukelele rijmen op ‘gillen’ en ‘willen’. Vandaar het huidige joekelille. Haaks carnavalskraker is een klassieker in Nederland, maar is in Vlaanderen vrijwel onbekend. Vandaar het grote uitspraakverschil.
Uitspraak en spelling
Daar stopte het verhaal bij Nieuwe Feiten. Maar ik was erdoor getriggerd. Ik wilde graag twee dingen weten: 1. Gaat het hier echt over een noord-zuidverschil of is het beeld toch wat genuanceerder? Zijn er bijvoorbeeld nog andere uitspraakvarianten? 2. Hoe zit het eigenlijk met de spelling? Ook daarvoor bestaan er immers verschillende mogelijkheden: de officiële spellingversie ukelele, de internationaal meest gangbare versie ukulele (ook gebruikelijk onder ukelelespelers) en de versie van Haak: joekelille. Tijd dus voor een mini-onderzoekje, een korte online vragenlijst over de uitspraak en schrijfwijze van de ukelele.
Ik zette het meteen dezelfde week nog online. Het werd niet zo’n overdonderend succes als mijn andere vragenlijsten, die meestal na twee weken toch makkelijk 500-600 antwoorden opleveren. Maar goed, het was ook een niche-onderwerp. Hoeveel mensen praten er eigenlijk wel eens over de ukelele en hebben een mening over die uitspraak en spelling? Ik was daarom heel tevreden met de ongeveer 350 antwoordformulieren die ik na twee maanden ontvangen had. Ze waren mooi verdeeld over Nederland en België en dus heel geschikt om taalkaarten van te maken.
Om te beginnen de uitspraak. Het mini-onderzoekje heeft een flinke reeks uitspraakvarianten opgeleverd: joe-kuh-lil-luh en joe-kuh-lee-lee in Nederland, joe-kuh-lee-luh in Nederland en België en uk-kè-lee-lee, uk-kuh-lee-lee en uk-kuu-lee-lee in België. In ieder geval heeft Haaks variant heel Nederland veroverd, maar is ze de grens niet over geraakt. De varianten die met uk– beginnen, blijven dan weer overwegend binnen de grenzen van Vlaanderen.
Over de spelling is er minder discussie. Op dat vlak volgen de meeste mensen gewoon de officiële spelling. De internationale spelling ukulele scoort ook vrij goed, waarschijnlijk vooral bij mensen die het instrument vaak bespelen en contacten hebben met andere muzikanten wereldwijd. Haaks joekelille mag dan het pleit gewonnen hebben als uitspraakvariant in Nederland, maar de spellingversie is beperkt gebleven tot de titel van het carnavalsnummer zelf. Je zult dus niet meteen een joekelille vinden in woordenlijst.org, maar de ukulele komt er misschien nog wel in terecht. U bent alvast gewaarschuwd.
