Toosten

Toosten doe je door het glas te heffen en gezondheid, proost, schol, santé, tsjoch of iets dergelijks te zeggen. Maar wist je dat je door die keuze verraadt waar je vandaan komt?

Een nieuw jaar, een verjaardag, een nieuwe job, een nieuw huis… Bij elke feestgelegenheid heffen we het glas, klinken we op alles wat nieuw is en wensen we elkaar het beste toe. De vaste uitroep die daarbij hoort noemen we een heildronk. De meesten onder ons hebben er minstens eentje in het repertoire, soms twee of zelfs drie. Maar in het hele taalgebied zijn er wel wat meer in de omloop.

In het januarinummer van Onze Taal (2021) heb ik dat al in een kort artikeltje met kaart laten zien.

Hieronder vertel ik meer over de herkomst van de gewoonte van het toosten, van de uitdrukkingen zelf en over de heildronken die het niet tot de kaart hebben gebracht.

Waarom?

Hoe oud de gewoonte is om het glas te heffen en te klinken, dat is onduidelijk. Net zoals de reden waarom we dat eigenlijk doen. In Wikipedia worden er enkele vermeld:

• Controleren op gif. In de middeleeuwen klonken de onderhandelaars tijdens vredesbesprekingen hun bekers tegen elkaar. Op die manier kwam er wat van de drank uit die bekers in de andere terecht. De neiging om de ander via die drankjes te vergiftigen zou op die manier een stuk minder zijn. Alleen is deze verklaring weinig waarschijnlijk. Om dit effect te bereiken, zouden alle bekers immers voortdurend tot de rand gevuld moeten zijn en zou er bij elke tik veel gemorste drank verloren gaan. Dat was dus weinig praktisch.
• Aan de klank van glazen die elkaar raken hoor je of ze van kristal zijn. Welgestelden zouden op die manier met hun rijkdom uitpakken.
• Je proeft, ruikt en ziet de drank, je voelt het glas. Dat zijn vier van de vijf zintuigen. Om nummer vijf, het gehoor, te laten meegenieten, zeggen we iets en laten we de glazen klinken.
• Vroeger dronken de mensen uit een gemeenschappelijke beker, die ze aan elkaar doorgaven. Dat zorgde voor een gevoel van eenheid. Toen ieder uit zijn eigen beker begon te drinken, werd die eenheid en dat groepsgevoel opgeroepen door de glazen voor het drinken even dicht bij elkaar te brengen en tegen elkaar te tikken.

Maar genoeg over de herkomst van de gewoonte. We kijken even naar wat we precies zeggen als we dat glas heffen of klinken.

Proost en gezondheid

In Nederland is proost of prosit de meest gangbare toost, gevolgd door gezondheid. Vaak worden die twee ook in de praktijk tegelijk gezegd: de ene zegt proost, de andere antwoordt met gezondheid, hé, vaak gevolgd op … de gevierde, het nieuwe jaar, of wat er nog komen zal.

Proost, of prosit komt rechtstreeks uit het Latijn. Het is een voorwaardelijke vorm van het werkwoord prodesse, betekenis ‘tot voordeel zijn’. Prosit betekent dus letterlijk ‘dat het ten voordeel zij’ of ‘het zij tot uw voordeel’. Dit is vergelijkbaar met de huidige Duitse heilwens Zum Wohl. Met het woord proost of prosit alleen al uit je dus ook al een wens om een mooie, positieve toekomst. Het Groningse prut is hier waarschijnlijk ook mee verwant. Het is niet op de kaart opgenomen, omdat die gebaseerd is op de antwoorden op mini-onderzoekje 8 uit 2017 en prut daar amper werd vermeld. Vind je dat onterecht? Je hebt gelijk. Daarom heb ik die vragenlijst opnieuw opengesteld. Je vindt de rechtstreekse link onderaan dit artikel.

Santé

Hoewel je in Vlaanderen ook wel eens proost hoort, is dat niet de meest gangbare heildronk. Meestal zeggen mensen santé of schol, soms allebei. Hoewel de twee heildronken in heel Vlaanderen te horen zijn, is santé gewoner in het westen en schol vertrouwder in het oosten. In het midden van de regio, rond Antwerpen en Brussel, komen ze elkaar tegen.

De betekenis van santé ligt voor de hand: het is het Franse woord voor gezondheid. De herkomst is  ook meteen duidelijk: het overgenomen van de zuiderburen, waarschijnlijk in de tijd dat de hoge, Franstalige heren en dames hun kristallen glazen lieten klinken. Wie santé en gezondheid op elkaar laat volgen, zegt dus eigenlijk twee keer hetzelfde.

Schol

De herkomst van schol is minder duidelijk. De betekenis wel: het woord is verwant met de Noorse heildronk skål, wat schaal betekent. Mysterieuzer is waarom die Noren elkaar een schaal toewensen en hoe het komt dat die heildronk over Nederland heen is gesprongen om in Vlaams-Brabant, Antwerpen en Belgisch-Limburg wortel te schieten.

Laten we beginnen bij de herkomst van het woord. Toen ik een tijd geleden op de Facebookgroep VRT Taal peilde naar de ouderdom van het woord ‘schol’ in Vlaanderen, kreeg ik niet alleen antwoorden van de ‘schol’-zeggers. Zoals dat gaat in Facebookgroepen vertelden enkele mensen onafhankelijk van elkaar dat ze ook wisten waar het vandaan kwam. Het woord zou verwant zijn het Engelse skull (schedel) en zou het restje zijn van een wel heel bloeddorstige gewoonte van de Vikingen. Zij zouden immers hun overwinningen gevierd hebben door te drinken uit de schedels van hun vijanden, die ze natuurlijk eerst onthoofd zouden hebben. Het is een erg hardnekkig verhaal, maar het is weinig waarschijnlijk.

Om te beginnen is een schedel niet zo praktisch om uit te drinken, want ze is niet waterdicht. Maar nog belangrijker: er is helemaal geen bewijs te vinden dat Vikingen ooit uit mensenschedels gedronken zouden hebben. Noorse historici die de geschiedenis van de Vikingen onderzoeken hebben dit verhaal al lang weerlegd, naast nog een hoop andere misverstanden over de veronderstelde woeste barbaarsheid van de Vikingen. Zeker, het waren geen engeltjes. Maar ze leefden in een harde tijd en waren zelf niet zoveel wilder en bloeddorstiger dan hun tijdgenoten.

Waar komt het woord dan wel vandaan? Heel gewoontjes: van het oorspronkelijk Noorse woord skål, wat ‘schaal’ betekent. De Noormannen, de Vikingen dus, dronken gewoon uit bekers of kommen. Kommen, of diepe schalen. Waarschijnlijk is de heildronk skål geëvolueerd uit het verzoek om de gemeenschappelijk skål, de schaal of kom met eten of drinken dus, door te geven. Minder spectaculair, maar wel aannemelijker.

Maar waar komt dat verhaal over de schedels dan vandaan? Volgens het World Tree Project, een Noors project dat wikipediagewijs de geschiedenis van de Vikingen in kaart brengt, gaat het over een zeventiende-eeuwse vertaalfout. In 1651 vertaalde een zekere Ole Worm een Oudnoors lied in het Latijn. In een van de zinnen was sprake van Vikingen die bier dronken uit de ‘gebogen takken van schedels’. Hiermee worden de hoorns van runderen bedoeld. En dat is niet zo vreemd, want naast bekers en kommen gebruikten Vikingen ook drinkhoorns om hun drank uit te nuttigen. Maar Ole Worm heeft dit zinnetje anders geïnterpreteerd: ‘de helden hoopten te drinken uit de schedels van degenen die ze gedood hadden’. En zoals dat gaat met misverstanden die een goed verhaal opleveren, leeft dit door tot op de dag van vandaag.

Het blijft mysterieus dat schol over Nederland heen is gesprongen. Nu, dat klopt niet helemaal. Hier en daar wordt wel skol gezegd in Nederland, met sk. Alleen gaat het hier om vrij recente import, van na 1960. Toen is het internationale biermerk Skol (inderdaad van het Skandinavische woord voor ‘proost’) even op de Nederlandse markt geweest. Het merk zelf kende weinig succes, maar door de reclame is de toost wel een beetje bekend geraakt in Nederland.

Chin chin, lechaim, cheers, tsjoch

In de stad Antwerpen en het westen van de provincie Antwerpen, een deel van de provincie Oost-Vlaanderen en meer naar het zuiden tot in Brussel zeggen mensen ook wel chin of chin chin of iets dergelijks. De meer creatieven maken er zelfs tsjingelingeling van. Dat lijkt een klanknabootsing. Maar in werkelijkheid komt dit uit de Chinees-Engels pidgintaal, een vereenvoudigde mengtaal gebaseerd op het Engels, maar met een sterke invloed van het Chinees, die vooral gesproken werd in bepaalde regio’s in China. Het is niet zo vreemd dat dit soort invloeden via de havenstad Antwerpen in Vlaanderen terechtkomen.

Lechaim of l’chaim is een heel ander verhaal. Het is een Hebreeuwse heildronk die betekent ‘op het leven’. Deze toost staat niet op de kaart omdat er maar enkele meldingen van zijn. Ze is wel bekend in Amsterdam en omgeving, een regio waar door een vrij grote Joodse gemeenschap de invloed van het Hebreeuws en Jiddisch op het Nederlands vrij groot is. Maar ook daarbuiten is deze heildronk gangbaar in regio’s met een invloedrijke Joodse gemeenschap. In Amsterdam bestaat daarnaast ook nog een verbastering van l’chaim, namelijk Daar ga je!

Naast alle voorgaande heildronken zeggen sommige mensen ook graag cheers als ze het glas heffen. Ook dat is Engelse invloed, misschien zelfs van de populaire gelijknamige tv-reeks uit de jaren tachtig. In het Engels kent het woord al een lange geschiedenis. Het komt van cheer, oorspronkelijke betekenis ‘gezicht’, ‘gelaatsuitdrukking’. Die betekenis ontwikkelde via ‘humeur zichtbaar in de gelaatsexpressie’ naar ‘iets dat voor een goed humeur zorgt’. Vanaf de 18^e eeuw was het ook een aanmoedigende uitroep, en van daaruit is de stap naar het meervoud en een heildronk niet meer zo groot.

En dan is er nog de Friese toost tsjoch, niet op de kaart omdat er erg weinig meldingen van waren. Vermoedelijk komt dit omdat het wel degelijk Fries is en geen Nederlands. Maar de vorm is intrigerend genoeg om op zoek te gaan naar de letterlijke betekenis en de herkomst ervan. Aangezien mijn kennis van het Fries heel beperkt is, heb ik via Twitter de vraag voorgelegd aan de twitterende Friezen. Het antwoord kwam van Anne Popkema:

het woord tsjoch is dus de imperatief van het verouderde werkwoord tsjen, ‘trekken’ (familie van het Nederlandse woord ‘tijgen’) en is waarschijnlijk na WO II via het studentenleven in het dagelijkse taalgebruik verzeild geraakt. De zin Frysk bloed tsjoch op! (‘Fries bloed, kom in beweging!) zit in het Friese volkslied De Alde Friezen. Tsjoch! betekent dus letterlijk ‘Trek (het glas)!’
Oh ja, wil je tsjoch toch graag op de kaart zien verschijnen? Dat kan. Onderaan dit artikel vind je de link naar de vragenlijst waarop deze kaart is gebaseerd. Als ik toch nog genoeg meldingen van tsjoch (of een andere toost) krijg, maak ik de kaart opnieuw en neem ik het op.

Conclusie

Als je in de Lage Landen een toost uitbrengt, heb je veel keuze. Met gezondheid kom je overal, maar met de meeste andere heildronken maak je impliciet duidelijk uit welk land en soms zelfs welke regio je komt. Heildronken blijken ook heel internationaal te zijn: ze komen niet alleen uit het Engels en het Frans, maar ook uit het Noors, het Hebreeuws en zelfs de Chinees-Engelse pidgintaal. De betekenis is meestal vaag positief: op het leven, op voordelen, een aanmoediging enz.

Maar een woord als schol, ‘schaal’, of tsjoch, ‘trek’, laat zien dat die letterlijke betekenis eigenlijk weinig belang heeft. Het gaat immers om het geheel van het ritueel: samen zijn, het glas heffen en als groep samen elkaar veel geluk toewensen.

Staat jouw heildronk niet op de kaart? En je bent er absoluut zeker van dat die in jouw brede omgeving heel gangbaar is? Klik dan hier, vul de vragenlijst in, deel hem bij vrienden en collega’s en moedig hen aan die ook in te vullen. Als ik genoeg meldingen heb, maak ik een nieuwe, aangevulde kaart. Beloofd.