Hoe noemt u de kleine lepel om koffie of thee mee te roeren of suiker mee te nemen? Wordt in recepten ook als inhoudsmaat gebruikt voor kleine hoeveelheden.
Dat was de zevende vraag in Mini-onderzoekje 23, dat ik in 2020 op de wereld losliet. Ik verwachtte een mooie tweedeling tussen theelepel in Nederland en koffielepel in België en die verwachting is ook min of meer uitgekomen. De derde benaming, lepeltje, wordt overal in het hele taalgebied gebruikt.
Voor de schrijf- en vertaalpraktijk is dit een droomkaart: je hebt een woord voor een Belgisch publiek, één voor een Nederlands publiek en zelfs één voor het hele taalgebied. Dat komt niet zo vaak voor. Ook goed om te weten: in tegenstelling tot bijvoorbeeld de pollepel en de soeplepel hebben koffielepel en theelepel geen enkele andere betekenis dan ‘kleine lepel om koffie of thee mee te roeren’. Handig.
Zijn we dan nu al uitgepraat? Als je alleen wil weten voor welk doelpubliek je welk woord kunt gebruiken, dan wel. Maar er staat nog één vraag open: waarom noemen we dat ding niet overal hetzelfde? Dat antwoord is … hm … ingewikkeld. Als het al een echt antwoord is.
Wil je koffie of thee?
Mijn eerste idee: in Nederland zal wel meer thee gedronken worden en in België meer koffie. Dat zou een logische verklaring zijn voor de tweedeling theelepel versus koffielepel. Maar klopt dat ook?
Ik ben er even ingedoken. Mja. Niet helemaal.
- Volgens de cijfers die ik gevonden heb, wordt in Nederland inderdaad meer thee gedronken dan in België. Volgens Wikipedia stond Nederland in 2016 in de lijst van wereldwijde theeconsumptie op de vijftiende plaats, met 0,78 kg per persoon per jaar. België staat met 0,13 kg per persoon per jaar op de vijfenveertigste plaats. Dat is duidelijk een stuk lager. Ook in 2020 stond Nederland op de vijftiende plaats wereldwijd.
- Maar Nederlanders drinken ook meer koffie dan Belgen. Daar is het verschil wel een stuk kleiner: 8,4 kg per persoon per jaar in Nederland versus 6,8 kg per persoon per jaar in België. Beide landen zitten hiermee in de top tien wereldwijd.
- Nederlanders drinken dus ook veel meer koffie dan thee: 8,4 kg per persoon per jaar versus 0,78 kg.
Hoewel er in België weinig thee wordt gedronken als we het vergelijken met Nederland, kunnen we Nederlanders geen uitgesproken theedrinkers noemen. De consumptie van koffie ligt immers een stuk hoger. Waarom heet het kleine lepeltje er dan toch theelepel? Of voor mijn generatiegenoten: waarom heet Vrouwtje Theelepel niet Vrouwtje Koffielepel?
Koffie- en theehandel
Daarvoor nemen we een duik in de geschiedenis. Een mogelijke verklaring is dat Nederland de eerste importeur van thee in Europa was en er ook lange tijd een monopolie op had. Die thee was namelijk afkomstig van Japan, dat in de zeventiende eeuw alleen via de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) met het westen handel dreef. Later kwam daar ook China bij. Het eerste schip met een lading thee voor Europa arriveerde in 1610 in Texel. De eigen Nederlandse theeplantages in de Nederlandse kolonie Java zijn van veel latere datum. In de zeventiende eeuw ontstond er al snel een ware theecultuur bij de Nederlandse heren en dames van stand. Zo noemden mensen als Vondel, Hooft en Bredero, de belangrijkste schrijvers en dichters uit de Gouden Eeuw die geregeld samenkwamen op het Muiderslot – zichzelf ‘illustres te-potares’, ofwel ‘illustere theedrinkers’. De gewone Nederlanders konden zich pas enkele decennia later een kopje thee veroorloven.
En koffie dan? Wat met de koffieplantages op Java, die in de roman Max Havelaar van Multatuli zo’n belangrijke rol speelden? Het klopt dat Nederland ook heel lang een monopolie heeft gehad op de wereldwijde koffiehandel, vooral door de koloniale koffieteelt op Java. Maar die handel is van latere datum: de eerste geïmporteerde koffie werd in 1711 op de markt gebracht. Op dat moment was de associatie van thee met een geciviliseerde cultuur vermoedelijk al sterk aanwezig. Vergelijk het met de theecultuur en het woord tea spoon (en geen coffee spoon) in het Engels.
En België dan? Daar zijn we snel over uitgepraat: België is nooit een wereldwijd importeur van thee of koffie geweest. In de zeventiende eeuw was het huidige België een onderdeel van een grotere mogendheid (Spanje, Oostenrijk, Frankrijk). Eeuwen later was er wel een kolonie, Congo, maar van daaruit werden geen koffie of thee geïmporteerd. Vanwaar dan de keuze voor koffielepel? Vermoedelijk is dat een leenvertaling uit het Frans. In Frankrijk wordt er namelijk een onderscheid gemaakt tussen de cuillère à café (koffielepel) en de cuillère à thé (theelepel). Ik kom daar zo meteen op terug. Belangrijk nu is dat de Franse cuillère à café qua uiterlijk en gebruik overeenkomt met ons lepeltje.
Dezelfde lepels?
Oké, hoe zit het nu met die cuillère à thé en cuillère à café?
Wel, tot nu toe gingen we ervan uit dat we het over één bepaald type lepel hadden: een klein, ovaalvormig lepeltje om koffie of thee mee te roeren of om suiker of een andere zoetstof toe te voegen. Maar klopt dat wel? Of is een koffielepel toch iets anders dan een theelepel? Het antwoord: ja … en toch niet. Het hangt er maar van af hoe je het bekijkt.
In vroeger tijden, voor er theezakjes en coffeecups waren, werd de thee in precies de goede hoeveelheid in een theehoudertje geschept. En daarvoor gebruikte men een speciaal rond lepeltje: een cuillère à thé of theelepeltje.
Omdat het zo rond en eerder plat was, was het minder geschikt om te roeren. Daarvoor, en om aan koffie suiker toe te voegen, gebruikte men een wat groter, ovaalvormig lepeltje. Dat werd dan een cuillère à café of koffielepel genoemd.
De theelepel en de koffielepel werden dus niet alleen voor verschillende zaken gebruikt; ze zagen er anders uit en waren duidelijk niet even groot. Een ronde theelepel kan ongeveer 10 ml bevatten, een koffielepel de helft. In tegenstelling tot de ronde lepel (cuillère de thé) was de ovalen lepel (cuillère de café) ook bijzonder geschikt om andere ingrediënten in de keuken af te meten. Al snel werd dat lepeltje een van de vaste inhoudsmaten die in recepten gehanteerd worden. De ronde lepel verdween geleidelijk aan uit beeld.Het lijkt erop dat in landen met een sterke theecultuur, zoals het Verenigd Koninkrijk, de ovalen lepel teaspoon ging heten, en niet coffeespoon. In Frankrijk bleef dat lepeltje een cuillère à café heten en is zowel de naam cuillère à thé als het ronde lepeltje zelf volledig uit beeld verdwenen.
Om het helemaal ingewikkeld te maken, is vertelt de Duitse site Superonda nog een ander verhaal. In een complete bestekkoffer zitten zowel Kaffeelöffel (koffielepels) als Teelöffel (theelepels). Het enige verschil tussen die lepels is de grootte: de koffielepel is een tikkeltje groter dan de theelepel. Dat verschil heeft te maken met de koppen: een theekop is wat breder en lager dan een koffiekop. In de dagelijkse praktijk wordt er doorgaans wel maar één maat gebruikt en dat is wat hier de Kaffeelöffel wordt genoemd. In recepten wordt als inhoudsmaat dan weer de Teelöffel gehanteerd.
Conclusie
Het lepeltje waarmee we in onze favoriete warme drank roeren, kan in het Nederlands zowel koffielepel als theelepel heten. In vroeger tijden bestond er een apart lepeltje om thee mee af te meten, maar dat lijkt in West-Europa niet (meer) in gebruik. Op zijn minst in Duitsland is het verschil tussen de twee nog wel te vinden in bestekkoffers, maar ook daar lijkt de koffielepel het gewone formaat.
Waarom heet het dan in Nederland theelepel en in Nederlandstalig België koffielepel? Vermoedelijk heeft dat te maken met enerzijds de vroege theehandel en theecultuur in Nederland in de zeventiende eeuw (die er niet was in Vlaanderen) en anderzijds de invloed van het Frans en de Franse culinaire gewoontes (met de cuillère à café) in België. Maar om dat zeker te weten, is er meer onderzoek nodig. Bijvoorbeeld een kaart van Europa met de verdeling van de benamingen koffielepel–theelepel(-iets anders) in de verschillende Europese talen. Zou het kunnen dat de theelepel-zeggers op zijn minst in het verleden een belangrijke rol in de theehandel en/of een andere sterke band met thee hebben gehad? En dat fans van de koffielepel iets met koffie hebben?
