Hoe noem jij het toestel waarin je voedsel en drank koel kunt bewaren? Is dat een koelkast, een ijskast, een frigo of nog iets anders? En als je meer dan een naam gebruikt, wat is dan precies het verschil? Dat was een van de dingen die ik te weten wilde komen toen ik in 2020 mijn 21ste mini-onderzoekje online zette. Of beter gezegd: dat wilde prof. dr. Jos Swanenberg graag weten. In deze bijdrage legt hij uit hoe het precies zit.
Koelkast, ijskast en frigo
Tegenwoordig heeft iedereen wel een koelkast in huis: het huishoudapparaat dat we gebruiken voor het gekoeld bewaren van etenswaren en dranken. Dat apparaat wordt ook wel ijskast genoemd en dat gegeven vormt vaak onderwerp voor discussie: is ijskast beter dan koelkast omdat dat woord blijkbaar gangbaar is bij de elite? Of is ijskast dialect, en dus geen Algemeen Nederlands? En wat is precies de status van de Vlaamse frigo?
IJskast of koelkast?
Misschien is het interessant eerst te kijken of er op regionaal of landelijk niveau een verschil is in gebruik. De kaart laat zien dat koelkast en ijskast overal in het Nederlandse taalgebied gezegd wordt. Voor koelkast is de verspreiding behoorlijk gelijkmatig, zoals je mag verwachten bij een woord dat Algemeen Nederlands gevonden wordt. Voor ijskast zien we zwaartepunten in de Randstad, Noord-Brabant, Antwerpen, Vlaams-Brabant, Oost-Vlaanderen en Nederlands Limburg. Die verspreiding geeft niet de indruk dat we met een woord te maken hebben dat bij een bepaalde streek hoort.
Ouderwetse en chique ijskasten
Regelmatig vermelden respondenten bij de invulling van de vragenlijst dat ijskast een ouderwets woord, een onjuist woord of een dialectwoord is. Een enkele keer zeggen ze ook dat het een typisch woord is van mensen die zich tot een hogere sociale klasse rekenen, zoals de adel. In het advies van Onze Taal over het gebruik van ijskast luidt het: “met name in hogere kringen is men geneigd het oude woord ijskast beter te vinden, maar dat is niet terecht”. Het idee dat ijskast beter zou zijn is slechts gebaseerd op een associatie met deftigheid, die voortkomt uit zelfingenomenheid. Laten we het erop houden dat beide woorden in het hele gebied naast elkaar kunnen voorkomen en dat koelkast het minste voor discussie zorgt.
Koelen met ijs
Het woord koelkast is genoemd naar zijn functie: het koel houden van voedingsmiddelen om bederf tegen te gaan. De temperatuur in een koelkast ligt enkele graden boven nul. Eén invuller in het onderzoek noemt de koelkast dan ook koeling.
Het woord ijskast lijkt in onze tijd vreemd: het apparaat moet immers koelen en niet bevriezen. Daar hebben we immers de diepvries voor. In de ijskast willen we liever juist geen ijs. De naam is te verklaren door de ontstaansgeschiedenis van dit object. Voordat deze apparaten elektrisch koelden, was het een kast waarin men ijs legde om te koelen. Men kon daarvoor blokken ijs kopen, die aan huis werden bezorgd. Daar komt de naam ijskast vandaan. Aangezien een elektrische koelkast een afzonderlijk vriesvak kan hebben, is de naam ijskast ook vandaag nog wel toepasselijk.
En hoe zit het met de frigo?
Het woord frigo vinden we vrijwel alleen in Nederlandstalig België. Iemand die Frans spreekt zou misschien verwachten dat frigo is afgeleid van réfrigérateur, zoals de koelkast in het Frans heet. Maar het kan ook een verkorte vorm zijn van frigidaire, een merknaam die General Motors al in 1918 in de VS had bedacht voor een type elektrische koelkast. Met frigidaire werd al in het Frans van de zeventiende eeuw een koude ruimte bedoeld. In Vlaanderen werd het door een enkeling opgegeven als naam voor de koelkast. De oorsprong van frigidaire is dan weer te vinden in Latijn frīgidārium ‘koele kamer’, dat is gevormd bij het werkwoord frīgēre ‘koud zijn’.
Maar er is nog een derde, meer waarschijnlijke optie: frigo is een verkorting van nog een ander ouder woord: frigorifère, ‘koelinstallatie’, of (chambre) frigorifique, ‘koelruimte’. Frigo bestond in het Frans trouwens al sinds 1913-1914 in de uitdrukking être frigo ‘koud zijn’ en frigo ‘bevroren vlees’. En in diezelfde jaren wordt frigo al gebruikt voor entrepôt frigorifique ‘koelende opslagruimte’ en armoire réfrigérante ‘koelende kast’. Vervolgens wordt het vanaf de jaren vijftig [waarom gemarkeerd?]voor ‘koelkast’ in gebruik genomen in Vlaanderen.
Bron:
M. Philippa, F. Debrabandere, A. Quak, T. Schoonheim en N. van der Sijs (2003-2009) Etymologisch Woordenboek van het Nederlands, 4 delen, Amsterdam.
Onze Taal (2011) IJskast/koelkast.
Wiktionary Frans. Frigo.
Koelkast/ijskast/frigo is een van de kwesties die aan bod komen in het boek ‘Wie zegt wat waar? Regionale taal in Nederland en Vlaanderen’, dat in juni 2021 verschenen is. Het is een samenwerking tussen de Stichting Nederlandse Dialecten en het Genootschap Onze Taal. Leden van Onze Taal krijgen dan ook korting als ze het boek via de webwinkel van het Genootschap bestellen. De taalkaarten in het boek zijn vlakkenkaarten die gebaseerd zijn op bestaande of speciaal voor dit project getekende symbolenkaarten, zoals de bovenstaande kaart.
Jos Swanenberg is bijzonder hoogleraar Diversiteit in taal en cultuur bij het departement Cultuurstudies van Tilburg University. Daarnaast is hij sinds 2004 bij de stichting Erfgoed Brabant streektaalfunctionaris voor de provincie Noord-Brabant. Hij doet onder meer onderzoek naar taal, cultuur en identiteit van jonge en nieuwe Brabanders en schreef verscheidene boeken over dialect in Noord-Brabant.
