Ken je dat spel voor twee personen waar je elk één hand voor nodig hebt? Het is het alternatief voor kruis of munt als je geen geld op zak hebt, of strootje trekken zonder strootje. Of je kunt er gewoon de tijd mee doden als je samen met je collega, je moeder, je beste vriend of klasgenoot op de bus staat te wachten. Als je niet weet waar ik het over heb: lees dan vooral verder. Als je het wel weet: hoe noem je dat spel?
In 2015 legde Scouts en Gidsen Vlaanderen zijn leden deze vraag voor. Hieruit kwamen twee concurrerende benamingen naar boven: ‘schaar-steen-papier’ (ruime regio Antwerpen-Brussel) en ‘blad-steen-schaar’ (rest van Vlaanderen). Concurrerend is ook niet overdreven: iedereen is ervan overtuigd dat zijn versie de enige juiste is. Ik was geïntrigeerd door de kwestie en daarom heb ik hem in 2019 opgenomen in mijn 16de mini-onderzoekje. Ik wilde zo ook te weten komen wat Nederlanders zeggen als ze het spel spelen.
Voor ik de taalkaart deel, leg ik even uit hoe het spel precies werkt. De spelers staan tegenover elkaar met gebalde vuist. Ze zeggen de naam van het spel, en bij het laatste woord tonen ze tegelijk een vlakke hand (blad/papier), een uitgestoken wijs- en middenvinger (schaar) of ze behouden de vuist (steen). De winnaar hangt af van de combinatie die zo ontstaat:
- Bij een ‘papier/blad’ en een ‘schaar’ wint de schaar (schaar knipt papier)
- Bij een ‘schaar’ en een ‘steen’ wint de steen (een steen maakt de schaar bot)
- Bij een ‘steen’ en een ‘blad/papier’ wint het blad/papier (een blad papier bedekt de steen)
https://en.wikipedia.org/wiki/Rock_paper_scissors#/media/File:Rock-paper-scissors.svg Enzoklop
Uit mijn enquête kwam in Vlaanderen ongeveer dezelfde verdeling naar boven als bij de Scouts en Gidsen Vlaanderen, maar de grens is niet zo absoluut. Dat heeft alles te maken met de manier waarop we de resultaten verwerkt hebben: bij mij komt elk antwoord per plaats op de kaart, bij de Scouts en Gidsen Vlaanderen het antwoord dat per jeugdvereniging het vaakst gegeven werd. In Nederland is de enige gangbare combinatie weer een andere: ‘steen-papier-schaar’. Het spel is er niet zo algemeen bekend als in Vlaanderen. Veel mensen zeggen dat ze het niet kennen of dat ze het relatief recent hebben leren kennen via Amerikaanse tv-series. ‘Steen-papier-schaar’ is dan ook een letterlijke vertaling van het gangbare Engelse ‘rock-paper-scissors’.
Waarschijnlijk heeft dat verschil te maken met de typisch Vlaamse bloeiende cultuur van jeugdbewegingen, die in Nederland veel minder aanwezig is. Binnen die jeugdverenigingen worden alle mogelijke spelletjes al generaties lang doorgegeven van leider naar lid, dat op zijn beurt ook weer een leider wordt die zijn kennis met veel plezier overdraagt. Daarnaast is er tussen de verschillende jeugdbewegingen (Scouts, Chiro, KSA, KLJ enz.) en tussen de gemeenten onderling vaak een speelse concurrentiestrijd. Dat verklaart niet waarom er een tweespalt is binnen Vlaanderen, maar wel hoe die kan blijven bestaan (zie de aanvulling onder).
Dat er verschillende versies bestaan binnen het Nederlandse taalgebied zelf is op zich niet zo vreemd. Ook in het Duits, het Frans en het Engels bestaan er verschillende varianten, die zelfs niet altijd met de woorden ‘papier’, ‘steen’ of ‘schaar’ te maken hebben. Sommige houden verband met het land van herkomst van het spel: Japan. Of nee, China. En Japan.
Herkomst: Azië
Handspelletjes als dit zijn al heel oud. De eerste vermelding van iets steen-papier-schaar-achtigs is te vinden het het boek ‘Wuzazu’ van de Chinese auteur Xie Zhaozhi. Hij dateert het in de tijd van de Chinese Han-dynastie (206 v. Chr. – 220 n. Chr.). Dat is behoorlijk lang geleden. De naam van het spel? Shoushilling (de Chinese karakters zijn te vinden op de Engelse Wikipediapagina). Van daaruit is het terechtgekomen in Japan, waar het zich ontwikkeld heeft tot een reeks handspelletjes die samenvallen onder de naam sansukumi-ken: vuistspelletjes (ken = vuist) van de ‘drie die bang zijn van elkaar’. Met andere woorden: er is altijd een A die B verslaat, B die C verslaat en C die A verslaat. Klinkt bekend? Een van de varianten is mushi-ken, een spel dat rechtstreeks uit China geïmporteerd was en waarbij de kikker (duim) de naaktslak (pink) verslaat, de naaktslak de slang (wijsvinger) en de slang de kikker. Die naaktslak ziet er wat vreemd uit, maar dat is een verkeerde interpretatie van het oorspronkelijke Chinese karakter voor ‘giftige duizendpoot’. Zo houdt het al wat meer steek.
Tegenwoordig is het bekendste spel in Japan jan-ken. Dat is met dezelfde tekens als het huidige steen-papier-schaar de rechtstreekse voorloper van het moderne spel. Het oorspronkelijke jan-ken dateert uit de 17de eeuw, de huidige, moderne versie is in het midden van de 19de eeuw ontstaan.
Europa en de mediterraanse link
In het begin van de 20ste eeuw waaide het spel over naar Oost-Azië – detail: in sommige landen daar betekent het handgebaar dat wij als ‘papier’ kennen ‘doek’ – en van daaruit, door intensievere contacten met het Westen, naar Europa en Amerika. In de jaren twintig en vroege jaren dertig wordt het hier en daar in kranten zijdelings vermeld bij reisverslagen en internationale sportverslagen. Meestal noemt de journalist het ‘Japans’ of ‘Chinees’, af en toe lokaliseert hij het helemaal verkeerd: volgens een Australische correspondent is het Duits, volgens een Britse van mediterraanse oorsprong. Die laatste werd door een lezer gecorrigeerd: hij herkende het als het Japanse spel jan-ken-pon. Bij elk van die artikels werd uitgelegd hoe het spel in zijn werk ging, wat erop wijst dat het nog niet ingeburgerd was.
Die mediterraanse link van de Britse journalist is ook niet zo gek als het lijkt. Het lijkt immers heel sterk op morra: een handspel dat dateert uit de Klassieke Oudheid en dat wat weg heeft van steen-papier-schaar. Bij dit spel houden de spelers hun hand op de rug. Vervolgens laten ze hun hand zien waarbij ze een willekeurig aantal vingers tonen. Tegelijk roepen ze een getal. Wie met zijn getal het dichtste zit bij het totale aantal uitgestoken vingers, wint. Het is een ander spel, maar de verwarring ligt wel voor de hand. Die verwarring komt ook terug in een van de Franse benamingen voor het spel: chifoumi. Dat is een verfransing van drie Japanse woorden voor de cijfers 1, 2, 3: hi-fu-mi. In het totaal kent het Frans, volgens Wikipedia alvast, wel 16 verschillende benamingen. Dan valt het in het Nederlands nog best mee.
In de eenentwintigste eeuw is het spel zo bekend en wereldwijd verspreid, dat er zelfs een World Rock Paper Scissors Association (vroeger ‘Society’) bestaat die professionele Rock Paper Scissors Tournaments organiseert.
Varianten
Er bestaan flink wat varianten op het spel, met andere benamingen, gebaren en meer dan drie gebaren. Ik ga ze hier niet allemaal opsommen, want dat zou ons te ver leiden. Eentje wil ik wel graag vermelden: de variant Rock Paper Scissors Spock Lizard. Die is in 2009 uitgevonden door Sam Kass en Karen Bryla, die vonden dat de klassieke versie te vaak op een gelijkspel eindigt. Ze voegden er daarom twee elementen aan toe om het geheel wat minder voorspelbaar te maken: Spock (het bekende personage uit de Star Trek-reeksen, teken: gestrekte vingers, opening tussen wijsvinger/middenvinger en ringvinger/pink) en Lizard (hagedis, teken: liggend ovaal maken met je hand waarbij de wijs- en middenvinger de duim raakt). Deze variant is uiteraard een stuk complexer om uit te leggen dan de oorspronkelijke versie. Ze werd wereldwijd bekend toen ze in 2012 een figurantenrolletje kreeg in de tv-reeks The Big Bang Theory.
Het spel blijkt ten slotte ook een bron van inspiratie voor kunstenaars. Zo heeft de Amerikaanse kunstenaar Kevin Box heeft er een hele reeks beelden aan gewijd.
AANVULLING: ONZE TAAL en MECHELEN
Dat de kwestie ‘blad-steen-schaar’ of ‘steen-schaar-papier’ de gemoederen blijft verhitten, bleek meteen toen deze kaart in het juninummer van 2021 van Onze Taal verscheen onder de rubriek ‘Wat zeggen ze waar?’
Zowel tekst als kaart zijn een stuk minder genuanceerd en het lijkt hier inderdaad alsof het grootste deel van de provincies Antwerpen en Vlaams-Brabant ‘schaar-steen-papier’-gebied zijn. Meteen kreeg ik via de chat bericht van de Mechelse Emma Vercauteren, die meteen duidelijk maakte dat helemaal niemand in haar omgeving ‘schaar-steen-papier’ zei. De kaart klopt volgens haar dus niet. Ze stelde voor om een poll te houden op haar Instagrampagina en op de Facebookpagina ‘Ge zijt van Mechelen als’. Met haar toestemming deel ik hier de resultaten.
Ze krijgt gelijk in haar stelling dat ‘blad-steen-schaar’ overheerst, maar niet in haar bewering dat helemaal niemand ‘steen-schaar-papier’ zegt. In die zin klopt mijn oorspronkelijke kaart. Die kan wel de indruk wekken dat de twee varianten even vaak voorkomen in het gebied en die is in dit geval verkeerd.
Mijn taalkaarten, hoe informatief ook, hebben hun grenzen. Een ervan is dat ik op een symbolenkaart (nog) geen verhoudingen kan weergeven tussen varianten die in dezelfde regio voorkomen. Ik kan wel heatmaps maken (zie bijv. cello), maar dan kan ik maar één variant per kaart weergeven. Ook niet ideaal. Een tweede beperking is mijn afhankelijkheid van de informanten die mijn vragenlijsten invullen. Als in dit geval alleen de toevallige ‘schaar-steen-papier’-zegger deze vragenlijst invult, kan ik niet weten dat de meerderheid ‘blad-steen-schaar’ zegt. Conclusie: hoe meer mensen dat doen, hoe nauwkeuriger en juister het beeld wordt dat op mijn kaarten te zien is.
