Pief poef paf, de zomerse zwaluw is af
Uitdrukkingen zijn gekke dingen. Als je ze letterlijk neemt, houden ze vaak geen steek en toch begrijpt iedereen wat je wil zeggen. Dat wil zeggen: iedereen die de uitdrukking kent en ook als zodanig herkent. Dat laatste loopt meestal wel goed, omdat een uitdrukking muurvast is. Je kunt er zo goed als niets aan veranderen, want als je dat doet, dan verliest ze haar figuurlijke betekenis. Een voorbeeld: ‘Vanavond ga ik de bloemetjes buitenzetten’. Als je dat beweert, ben je helemaal niet van plan om bloeiers voor je deur te plaatsen. Maar als je het lidwoord weglaat, ‘vanavond ga ik bloemetjes buitenzetten’, dan verwachten je toehoorders dat je dat net wel gaat doen.
Je zou dus verwachten dat uitdrukkingen en soortgelijke vaste combinaties binnen dezelfde taal altijd en overal hetzelfde zijn. Verrassing: dat is niet zo. Afgelopen week bijvoorbeeld hoorde de redactie van het Radio 1-programma Nieuwe feiten een Nederlander de uitdrukking ‘Eén zwaluw maakt nog geen zomer’ gebruiken. Opvallend, want in Vlaanderen is het ‘Eén zwaluw maakt de lente niet’. Ondanks het andere seizoen betekent het precies hetzelfde: uit één positief feit mag je nog geen conclusies trekken. Hoe dat precies zit, kun je zelf nog beluisteren bij Radio 1.
Dat verschil zit het begrip ook niet in de weg: lente of zomer, we snappen wel dat het figuurlijk bedoeld is en dat de ander geen zuiver ornithologische mededeling doet. Het is ook niet de enige uitdrukking waar wat rek op zit. Stel je voor dat je op een plastische manier wil zeggen dat er veel kabaal en gedoe is, maar weinig resultaat. Hoera, daar bestaat een uitdrukking voor, eentje met wol. Maar hoe ging die ook weer? Toen het Genootschap Onze Taal via een quiz wilde nagaan hoe goed hun lezers hun uitdrukkingen nog kennen, liep het daar mis. Opvallend veel mensen waren boos omdat hun versie ‘veel geblaat en weinig wol’ werd afgekeurd. Het moest immers ‘veel geschreeuw en weinig wol zijn’, want zo staat het in Van Dale* en zo wordt het ook verklaard (zie Onze Taal voor het verhaaltje). Oeps. Logica is niet altijd een garantie voor juistheid, zie ook de zomerse zwaluwen van hierboven.
Maar ook hier blijft de uitdrukking zelf wel overeind. We snappen allemaal wel dat degene die hem gebruikt niet met de schaar nog in de hand uit de schapenstal komt om verslag uit te brengen van de opbrengst. Anders ligt het met spelletjes waarbij je iets moet zeggen. Neem nu blad-steen-schaar. Sta je al op je achterste poten, omdat je vindt, nee, wéét dat het schaar-steen-papier moet zijn? Dan kom je waarschijnlijk ergens uit de regio tussen Antwerpen (stad) en Brussel. De Scouts en Gidsen Vlaanderen ontdekten een paar jaar geleden immers al dat daar in Vlaanderen een verschil zit. Vervelend, want hoe ga je dat spelletje nu spelen als die ander de volgorde door elkaar gooit? En het wordt nog erger als je naar Nederland trekt, want daar is het weer anders: steen-papier-schaar. Lap, daar gaat je spelletje. Tenzij je vooraf afspreekt welke versie je gaat gebruiken. Of je kunt een niveau hoger gaan en een rondje rock-paper-scissors-lizard-spock proberen.
En dan is er nog het aftelrijmpje Alle Indianen / schieten met bananen / pief poef paf / en jij bent af. Niet algemeen? Nee, want een Nederlander zegt pief paf poef, niet pief poef paf. Hop, het rijmschema om zeep. Poef rijmt immers helemaal niet op af. Dat vroeg om nader onderzoek. En ja, er blijkt een verklaring voor te bestaan. Beter nog, er zijn er twee:
- pief poef paf en pief paf poef zeggen we ook als we het geluid van schoten uit een pistool imiteren. En dan doet de volgorde er op zich niet toe. In Vlaanderen zijn we wel geïnspireerd door dat aftelrijmpje met ‘jij bent af’, vandaar het verschil.
- sommige Nederlanders, niet allemaal, kennen wel een aftelrijmpje met pief paf poef. Alleen eindigt dat niet op af, maar op boef: pief paf poef, jij bent de boef. Aha, dan klopt het weer wel.
Dus … uitdrukkingen kunnen zeker in een aantal versies bestaan en ze zijn lang niet altijd logisch. En welke is dan de juiste? Dat ligt voor de hand: de mijne natuurlijk.
*Intussen is ook ‘veel geblaat en weinig wol’ in de online Van Dale opgenomen.
Eerder verschenen bij VRT Taal op 9 maart 2020
