Als je graag kookt en nieuwe recepten uitprobeert, bestaat de kans dat daar al eens een ingrediënt tussen stond waarvan je dacht: wat is dat voor iets, en dat achteraf iets heel gewoons bleek te zijn. Voor veel groenten, fruit, kruiden en zelfs keukenmateriaal bestaan er namelijk verschillende benamingen, van algemeen bekend tot heel regionaal. Soms vertellen die benamingen een heel verhaal over hetgeen ze benoemen, zeker als je ze naast elkaar legt.*
Lente-uitjes
Neem nu de jonge groene uitjes die je, mét loof, in bosjes kunt kopen bij de groenteboer of in de supermarkt. In België en Nederland heten ze lente-uitjes. Een duidelijke naam: ze worden in het voorjaar geoogst, voordat de uitjes dik beginnen te worden en uitgroeien tot volwassen uien. In Belgische winkels zie je hier en daar dan ook de naam jonge uitjes opduiken. Je zou dus verwachten dat ze alleen in het voorjaar verkrijgbaar zijn. Maar dat klopt niet. En ze heten ook niet altijd lente-uitjes.
Bosuitjes en pijpajuin
In Nederland worden ze ook bosuitjes genoemd. Niet omdat ze in het bos te vinden zijn, maar omdat ze in bosjes verkocht worden. Deze naam is dus gebaseerd op het uiterlijk van de groente en niet op het moment van de oogst. Hetzelfde geldt voor de Vlaamse benaming pijpajuin: ui met pijpjes, ofwel loof. Het loof van die jonge uitjes bestaat immers uit heel smalle, holle stengels of pijpjes. Ajuin is dan weer het bekende Vlaamse spreektalige woord voor ui. Historisch gezien is ajuin zelfs een stuk ouder dan ui. Het woord ajuin was al in de middeleeuwen bekend in onze contreien. Het is via allerlei dialectische tussenstapjes zoals het West-Vlaamse onjoen en anjoen ontwikkeld uit het Franse oignon. Ajuin en juin hebben in verschillende Nederlandse dialecten nog een hoop klankwisselingen ondergaan, en is uiteindelijk via uin en uien, ui geworden. Die variant heeft vervolgens heel Nederland veroverd en is standaardtaal geworden, maar ajuin en juin blijven wel standhouden in de spreektaal in het grootste deel van Vlaanderen. En dus ook in een samenstelling als pijpajuin. Terzijde: Ajuinen is ook de spotnaam voor de inwoners van de Vlaamse carnavalsstad Aalst. Die naam stamt uit de negentiende eeuw, toen er rond Aalst intensief uien, pardon, ajuinen werden geteeld.
De woorden lente-uitjes, bosuitjes en pijpajuintjes hebben één ding gemeenschappelijk: ze zijn hooguit honderd jaar oud. De oudste vermelding van ‘bosuitjes’ in Delpher dateert uit 1949, van ‘pijpajuin’ uit 1916. Dat is bijzonder, want de ui zelf wordt in onze contreien al enkele eeuwen geteeld en gegeten. Hoe komt het dan dat we pas zo laat op het idee gekomen zijn om ook jonge uitjes te oogsten?
Stengeluitjes
Misschien heeft dat te maken met een groente die heel sterk lijkt op onze lente-uitjes: de stengel-uitjes. Anders dan de naam doet vermoeden is dat geen echte ui, maar een plant die verwant is met bieslook. Daarom wordt ze ook wel grove bieslook of pijplook genoemd. De stengelui is oorspronkelijk afkomstig uit het Verre Oosten, meer bepaald Japan en China, waar ze al 2000 jaar een vertrouwd ingrediënt is in de keuken. Sinds het begin van de twintigste eeuw maakt ze furore in onze keuken: een van de oudste vermeldingen is te vinden in het boek ‘Onze groenten en hun teelt’ uit 1923. Dat is, toevallig of niet, dezelfde periode waarin de benamingen voor de jonge, vroeg geoogste uitjes met loof in zwang komen. De stengelui is bovendien het hele jaar verkrijgbaar, onder meer onder de naam … (Japanse) bosuitjes.
Schalulleke
Eén naam heb ik nog niet genoemd: in de regio rond Antwerpen heet de lente-ui schalulleke. Doet dat woord een belletje rinkelen? Inderdaad: Willy Vandersteen haalde hier zijn mosterd voor de oorspronkelijke naam van het popje van zijn stripheldin Wiske. De naam zelf is verwant met sjalot, de kleine ui die in de tijd van de Romeinen al geïmporteerd werd uit de streek rond de Palestijnse stad Asjelon of Ascalon. In het Gentse worden die ook schaloene of schaluin genoemd.
Oh ja, er is ook nog de salade-ui. Die werd niet vermeld door de respondenten, maar dat is ook niet verwonderlijk: het is de naam die de supermarktketen AH aan de lente-uitjes heeft gegeven. Ander labeltje, zelfde groente. Smakelijk!
*De korte versie van dit artikel verscheen eerder in Onze Taal 06, 2022. De pdf kun je hier lezen.
