Onlangs werd de Kinrooise burgemeester Jo Brouns minister van Welzijn in de Vlaamse regering. Tot mijn verrassing werd hij in de media consequent broens genoemd, met een oe-klank. Mijn familie die in Kinrooi woont, noemt hem immers brouns, met ou. Hoe zit dat nu?
Een meerderheid voor ‘broens’
Ik vond die oe zo opvallend, dat ik wilde weten hoe de mensen uit die regio de naam nu echt uitspreken. Ik gooide de vraag op mijn Facebookprofiel en mijn Maaslandse Facebookvrienden stelden mij niet teleur. De enige die zelf Brouns heet en van Lanklaar komt, noemt zichzelf brouns. Maar de rest van de centrale en oostelijk Limburgers koos met een grote meerderheid voor broens. Toch waren ook hier nuances: zo zijn er families bekend waar een deel zichzelf brouns en een ander deel zichzelf broens noemt. Of zijn er brounsen en broensen van verschillende families in hetzelfde dorp. Volstrekt eenduidig is het dus zeker niet. Ik dacht dat ik mijn antwoord had, tot ik een mail kreeg van Natalie Hulsen, waarin de enige juiste vraag werd gesteld: waarom wordt die naam zo uitgesproken?
Ja, waarom eigenlijk? Ik stuurde haar door naar dé familienamenexpert van de Lage Landen, prof. dr. Ann Marynissen en zij was zo vriendelijk om meteen te antwoorden. We kunnen dat antwoord heel kort als volgt samenvatten: omdat het een Limburgse familienaam is. Maar dat zegt natuurlijk nog niets. Daarom volgt, in Limburgse stijl, nu het laaaaange antwoord.
Bruno
In de Disney-film Encanto mogen we niet over Bruno praten, maar hier kunnen we niet anders: de familienaam Brouns is afgeleid van de voornaam Bruno. Het is een van de vele Limburgse varianten. Andere vormen zijn Broën, Broen, Broens, Broenen, Bron, Brons, Broonen, Broun, Brooms, Bruhn, Brauns en Brounx. Je ziet het: er zijn dus ook spellingvarianten met een oe erin, namelijk Broen, Broenen en Broens. Maar als we de verspreiding van Brouns en Broens naast elkaar zetten, valt wel op dat Brouns veruit in de meerderheid is.
Iets gelijkaardigs zijn we bij enkele andere familienamen, bijvoorbeeld de familienaam Houben. Die naam is afgeleid van de voornaam Hubert. Ook deze naam is van oorsprong Limburgs, wordt daar als ‘houben’ en als ‘hoeben’ uitgesproken en kent een spellingvariant Hoeben. Er is dus een patroon.
Broens, kom naar hoes
Het leuke aan onze familienamen is dat je er oude dialectklanken in kunt terugvinden die, ook in de dialecten, al lang weer verdwenen zijn. Dat komt omdat die namen al enkele eeuwen vast liggen, als het ware bevroren in de tijd, terwijl de taal zelf vrolijk verder bleef evolueren. Neem daar nog eens bij dat we relatief honkvast zijn en dan begrijp je meteen waarom familienamen heel dankbaar studiemateriaal zijn voor taalonderzoekers die zich met oude taalvormen bezighouden. Nu, wat vertelt die geschiedenis ons over de kwestie brouns-broens?
Hier staat één klank centraal, namelijk de Westgermaanse lange û (uitgesproken als oe). Die werd rond de 12de eeuw in een groot deel van het Nederlandse taalgebied meer en meer uitgesproken als uu en nog later als ui. Om een concreet voorbeeld te nemen: de huidige woorden huis en muis klonken oorspronkelijk als hoes en moes en evolueerden daarna via huus en muus naar huis en muis. In Duitsland en Engeland is die klank van oe naar ou gegaan: Haus/house en Maus/mouse. Maar die evolutie is niet in het hele taalgebied in hetzelfde tempo gebeurd. Zelfs het eindresultaat is niet hetzelfde. In sommige streken, zoals het noordoosten van Nederland en het westen van Vlaanderen, spreken ze nog steeds over huus en muus (denk aan het liedje Guus, kom naar huus want de koeien staan op springen). En in het oosten van Belgisch Limburg en het zuiden van Nederlands Limburg is zelfs die oorspronkelijke Westgermaanse oe gewoon bewaard gebleven.
Bron: Kruijsen, Joep en Nicoline van der Sijs (samenstellers) (2016), Meertens Kaartenbank, op www.meertens.knaw.nl/kaartenbank/; eerste versie gelanceerd in 2014
We zien dat ook op de kaartjes Broens en Hoeben: die namen zijn typisch voor het oe-gebied in Limburg en komen daarbuiten bijna niet voor. Maar dat is niet het geval voor Brouns: die zien we in heel Limburg voorkomen. Houben is zelfs nog wat verder verspreid. Wie heeft dan gelijk: de oe-zeggers of de ou-zeggers? In feite allebei. Een oude spelling ou kan immers zowel een oe-klank als een ou-klank. In het midden en westen van Limburg is er maar één optie: de ou-klank. De Westgermaanse oe is er niet bewaard gebleven. Maar in het oosten zijn er nu twee mogelijkheden: ou en oe. De oostelijke Limburgers die de namen Brouns als broens en Houben als hoeben uitspreken, blijven trouw aan hun dialectologische roots*.
Gruuëts Kinrooi
Dus hebben de media gelijk met hun broens-variant. Jo Brouns is een rasechte Kinrooienaar en dat steekt hij niet onder stoelen of banken. Of om het in het lokale dialect te zegen: hij is er gruuëts op.
*Wil je hier meer over lezen? Bekijk dan deze prachtpublicatie van prof. dr. Ann Marynissen over de Limburgse familienamengeografie. De kwestie Houben komt aan bod op p. 254-259.
