Een herkomstnaam is een bijnaam die afgeleid is van de geografische herkomst van de naamdrager. In het voorbeeld Jan van Tienen is van Tienen een geografische naam. Zulke bijnamen bestaan al eeuwen, en zijn meestal bedoeld om mensen met dezelfde voornaam van elkaar te onderscheiden. Jan Van Tienen is iemand anders dan Jan van Diest. Sommige van die bijnamen werden van de ene generatie op de andere overgeleverd en ontwikkelden zich tot familienamen.
Herkomstnamen kunnen zowel op grotere plaatsen als landen, streken, steden of dorpen betrekking hebben als op kleinere plekken, zoals velden, plassen, bossen, heuvels, het einde van de straat. Het type naam geeft een beetje informatie over de herkomst van de naamdrager:
- Vaak krijgt een familie die net verhuisd is als bijnaam de naam van hun oude woonplaats. Iemand die van Hasselt naar Diest verhuist, wordt dan die van Hasselt. Iemand die uit Nederland naar Vlaanderen verhuist, wordt die van Holland. Daarom zal je in bijvoorbeeld Hasselt amper mensen vinden die Van Hasselt heten. In de ruime omgeving van Hasselt is die kans wel veel groter.
- Herkomstnamen die een landschapselement of een specifieke plek in een woonomgeving aanduiden, worden vaak gegeven aan mensen die op zo’n speciale plek wonen. Een gezin dat aan de enige vijver in de omgeving woont, heet al snel die van de vijver. Soms wordt ook dit type bijnaam pas gegeven na een verhuis.
- Een bijzondere vorm van herkomstnamen zijn huisnamen. Daarbij wordt de familie genoemd naar het huis waar ze woont.
Sommige herkomstnamen zijn moeilijk als dusdanig herkenbaar, omdat ze een landschapselement bevatten die met een oud (dialect)woord worden aangeduid. Voorbeelden daarvan zijn goor (modderige plek), donk (heuvel), broek (drassige plek), lo (bos).
Familienamen op basis van herkomstnamen herken je onder meer aan de volgende opbouw:
- Herkomstnaam: Put
- Van (de) + herkomstnaam: Vandevijver, Van Ghent
- Op (de) + herkomstnaam (verhoging in het landschap): Opdenheuvel
- Uit (ten/ter) + herkomstnaam: Uitterhoeve
- Herkomstnaam + –man(s): Bosmans
- De(n) + inwonersnaam: Den Hollander
