Brabants-Nederlands
Nederlands-Brabants
handboek
Tijdens een vorig leven was ik wetenschappelijk medewerker aan de KU Leuven. Ik was, samen met mijn projectcollega’s, een buitenbeentje: ik werkte niet aan een doctoraat, ik onderzocht geen doordachte hypothese, ik was zelfs geen praktijkassistent. Nee, ik was woordenboekredacteur. En het ging niet zomaar over een woordenboek. Wij maakten woordenboeken waarbij Van Dale, den Dikke, zelf een handwoordenboekje lijkt: het Woordenboek van de Limburgse Dialecten (WLD), en het Woordenboek van de Brabantse Dialecten (WBD). Dat waren twee onderzoeksprojecten die in de jaren zestig in Nijmegen waren opgestart, en begin deze eeuw werden afgerond. Resultaat: een 30-tal thematische afleveringen (boekjes) per woordenboek die telkens de dialectwoordenschat van het Brabantse dan wel het Limburgse gebied bevatten. Het Limburgse gebied omvat Belgisch-Limburg, Nederlands-Limburg en de Oostkantons; het Brabantse bestaat uit de provincies Noord-Brabant, Antwerpen en Vlaams-Brabant. Een heel ambitieus wetenschappelijk project, dat resulteerde in een heel uitgebreide verzameling dialectwoorden en –kaarten. Met twee grote nadelen: er is maar een klein gedeelte digitaal beschikbaar en het is moeilijk tot niet begrijpelijk als je geen taalwetenschapper bent. 
Handwoordenboek
Voormalig WBD-redacteur en huidig hoogleraar Taaldiversiteit Jos Swanenberg besefte dat ook en in 2011 bracht hij het Brabants – Nederlands Nederlands – Brabants handwoordenboek uit, waarvan ik nu de tweede druk in handen heb. Dit handwoordenboek bevat een selectie van de dialectwoorden uit Noord-Brabant en is in hoge mate schatplichtig aan het WBD. Omdat het WBD net vanwege die thematische indeling ook zijn beperkingen heeft en bijvoorbeeld geen functiewoorden zoals ‘nou’, ‘waarom’, ‘even’ bevat, heeft hij ook gebruik gemaakt van de lokale woordenboeken van Noord-Brabant. Die zijn meestal alfabetisch geordend en bevatten dat soort woorden wel. Swanenberg had op die manier een enorme materiaalverzameling ter beschikking, waaruit hij de meest interessante, grappige, opmerkelijke en herkenbare woorden heeft geselecteerd.
Noord-Brabants
Omdat hèt Noord-Brabants – uiteraard – niet bestaat, heeft Swanenberg de provincie Noord-Brabant onderverdeeld in een aantal dialectregio’s (Den Bosch en de Meijer, Helmond en de Peel, het Land van Cuijk, Eindhoven en de Kempen, Tilburg en Midden-Brabant en West-Brabant). Die gebieden zijn afgeleid van de gebiedsindeling die het WBD hanteert en komen overeen met hoe de dialectsprekers het zelf. Zo bakent Swanenberg woorden af die maar in een deel van Noord-Brabant gebruikelijk zijn.
In twee richtingen
Het Handwoordenboek bestaat, zoals de titel het al zegt, uit twee delen. Het eerste deel is Brabants – Nederlands. Een lemma uit dit eerste deel bestaat uit een trefwoord (in het vet), de woordsoort (tussen haakjes), het Nederlandse equivalent en regioaanduiding(en) (afgekort). Het tweede deel, Nederlands – Brabants is korter en nog eenvoudiger. Het lemma bevat een Nederlands trefwoord (in het vet), gevolgd door alle Brabantse woorden die in deel 1 staan. Het spreekt vanzelf dat er Nederlandse trefwoorden zijn waarvoor meer dan één Brabants equivalent bestaat. Zo staan bij het woord ‘aardappel’ de dialectvarianten éérpel, erpel, elper, pieper en petraas vermeld. Om te weten welk woord waar precies wordt gebruikt, moet je wel deel 1 raadplegen.
Prettig leesbaar
De letter A in deel II Nederlands-Brabants
De letter E in deel 1 Brabants-Nederlands
Het resultaat is een handwoordenboekje dat prettig in de hand ligt, niet te groot en te zwaar is en eenvoudige lemma’s bevat met net die informatie die de dialectliefhebber nodig heeft. Je hebt geen taalkundige achtergrond of uitgebreide uitleg nodig om te begrijpen wat er staat. Daardoor is het een leuk bladerboekje geworden dat barst van de nostalgie voor de oudere dialectspreker en dat een rijke bron aan informatie is voor iedereen die eens wil proeven van de Noord-Brabantse woordenschat en sfeer. Natuurlijk zijn er enkele zaken opgeofferd aan die eenvoudige structuur. Zo komt de rijke klankvariatie niet helemaal tot zijn recht. Swanenberg heeft proberen op te vangen door een spelling te hanteren die enerzijds leesbaar is en anderzijds toch een aantal typische dialectklanken weergeeft, en daar is hij ook in geslaagd.
Dit boekje is een aanrader voor iedereen die houdt van Brabantse dialecten en klanken. En aangezien dialectwoorden zich niets van rijksgrenzen aantrekken, zullen ook dialectsprekers en -liefhebbers uit het noorden van Antwerpen en Belgisch-Limburg veel plezier beleven aan dit boekje.
J. Swanenberg, Brabants-Nederlands Nederlands-Brabants handwoordenboek. Nieuwe Uitgevers 2011. ISBN 9789028802155
